بر درآمدهای مالیاتی در ایران *** و معنادار درآمدهای نفتی بر درآمدهای مالیاتی است و لزوم کاهش اتکا به درآمدهای نفتی

فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی شماره 72 پاییز 111-137 1393 بررسی و اندازهگیری تأثیر درآمدهای نفتی بر درآمدهای مالیاتی در ایران ** * امین تبعهایزدی دکتر منصور زراءنژاد *** فاطمه حسینپور دریافت: 91/4/10 پذیرش: 92/4/18 رانت / دولت تحصیلدار / تعیینکنندههای مالیات چکیده در این مقاله تئوری دولت تحصیلدار با نگاهی به دولت در ایران مرور شده است. فرضیه اصلی تحقیق این است که درآمدهای نفتی در ایران یکی از عوامل اصلی تعیینکننده درآمدهای مالیاتی است. برای آزمون این فرضیه از دادههای ساالنه برای دوره زمانی 1386-1344 یک نسخه تعدیل شده از مدل هلر و روش اتورگرسیو با وقفههای توزیعی) ARDL ( استفاده شده است. نتایج بهدست آمده از برآورد مدل و آزمون فرضیه حاکی از تأثیر مثبت و معنادار درآمدهای نفتی بر درآمدهای مالیاتی است و لزوم کاهش اتکا به درآمدهای نفتی و اصالح ساختار مالیاتی را نشان میدهد. تأثیر تولید ناخالص داخلی سهم صنعت از تولید ناخالص داخلی و سایر درآمدهای دولت بر درآمدهای مالیاتی مثبت است ولی نرخ تورم تأثیری منفی بر درآمدهای مالیاتی دارد. طبقهبندی H0, H27, H21 :JEL zarram@gmail.com *.استاد اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز amin_t_izady@yahoo.com **. دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز fatemeh.hosseinpour@yahoo.com ***. دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز دکتر منصور زراءنژاد مسئول مکاتبات.

بازرگانی پژوهشنامه 112 مقدمه عمومی بخش اقتصاد ادبیات مهم بسیار مباحث از دولت درآمدهای ترکیب و ساختار درآمدها این مهم نوع دو طبیعی منابع از حاصل درآمدهای و مالیاتی درآمدهای است. توجهی قابل میزان به درآمدی منابع سایر با مقایسه در مالیاتی درآمدهای میشوند. محسوب قابلیت جمله از بسیاری دالیل به درآمدی منبع این میکاهد. اقتصادی نامطلوب آثار از مانند کشورها برخی دارد. برتری داخلی اقتصاد از ناشی درآمدی منابع سایر بر کنترل باالیی نسبتا سهم منابع این از ناشی درآمدهای و داشته طبیعی منابع قابلتوجهی مقادیر ایران منابع از ناشی درآمدهای عمده ایراد است. داده اختصاص خود به را دولت درآمدهای از درآمدهای و منابع این قیمت ذاتی بیثباتی 1( کرد: خالصه مورد سه در میتوان را طبیعی 1 اجتماعی سیاسی تبعات 3( و منابع این تمامشدنیبودن و تجدیدناپذیری 2( آنها از ناشی درآمدها. نوع این به حد از بیش اتکای از ناشی اقتصادی و مقدار وجود آن از ناشی درآمدهای و طبیعی منابع زمینه در سنتی دیدگاه براساس کمک اقتصادی رشد به رسیدن برای کشورها به طبیعی منابع موجودی از قابلتوجهی و شده تلقی کشور یک سرمایه از بخشی بهعنوان طبیعی منابع دیدگاه این در. 2 میکند»نفرین عنوان با گستردهای ادبیات بهوسیله دیدگاه این میشود. وارد کل تولید تابع در 4 طبیعی منابع قیمت تأثیرات بر بیشتر منابع نفرین دیدگاه حال به تا است. شده نقد» 3 منابع توسعهای آثار بر منابع نفرین به مربوط جدیدتر نظریات و داشته تمرکز هلندی بیماری و عمدة مباحث از یکی دارند. تأکید دولتها )رانتگرایی( 5 تحصیلگرایی رفتار از ناشی بهعنوان را مالیاتی درآمدهای منابع از حاصل درآمد که است این طبیعی منابع نفرین فرضیه انگیزه بر طبیعی منابع از ناشی درآمد دیگر بهعبارت. 6 میکند تضعیف دولت مالی بنیاد استمداد با حاضر پژوهش. 7 دارد منفی تأثیر درآمد داخلی منابع دیگر تجهیز در کشورها )2009( وونگ به سیاسی و اجتماعی آثار درباره بیشتر آگاهی برای میشود. ارائه پیشینه بخش در آثار اینگونه 1. شود. مراجعه 2. Lewis (1955); Rostow (1960); Viner (1952). شدهاند. معرفی پربیش و سینگر توسط که است آثاری منظور 4. 3. Resources Curse. 5. Rent Seeking. 6. Beblawi and Luciani (1987); Ross (2001, 2004). 7. Moore (1998, 2007).

113 یسررب و یریگهزادنا ریثأت یاهدمآرد یتفن رب یاهدمآرد یتایلام رد ناریا بر اتکا اقتصادی آثار از خاصی جنبه بررسی به 1 دیگران و هورست بورن پژوهش نتایج از طبیعی منابع از ناشی درآمدهای میرسد نظر به میپردازد. طبیعی منابع از ناشی درآمدهای درآمدهای تحققیافته سطح بر آن کردن ناکارآمد و مالیاتی نظام ساختار بر تأثیر بر عالوه سطح بودن پایین و مالیاتی نظام ناکارآمدی به منابع نفرین ادبیات است. مؤثر نیز مالیاتی سطح همان که موضوع این اما میپردازد 2 تحصیلدار دولتهای مالیاتی درآمدهای واقعی است. شده واقع غفلت مورد میشود تغذیه رانتها بهوسیله نیز مالیاتی درآمدهای ناکارآمد از ایران در مالیاتی درآمدهای آیا که است سؤال این به پاسخ درصدد تحقیق این اینرو از است. چقدر آن تأثیرپذیری میزان و خیر یا میپذیرد تأثیر نفتی درآمدهای موضوع پیشینه و ادبیات بررسی به اول بخش است. شده تنظیم بخش شش در مقاله این بررسی را مطالعه مورد زمانی بازه در دولت درآمدهای وضعیت دوم بخش میپردازد. بخشهای میشود ارائه سوم بخش در استفاده مورد تجربی و تئوریک مدل میکند. جمعبندی به آخر بخش و پرداخته تجربی نتایج و تحقیق روش به بهترتیب پنجم و چهارم دارد. اختصاص نتیجهگیری و تجربی و تئوری پیشینه 1. ظهور سبب فراوان طبیعی منابع دارای کشورهای در دولتها درآمد خاص ترکیب نخست بخش این در است. شده سیاسی و اقتصادی ادبیات در تحصیلداردولت تئوری موضوع پیشینه سپس شده ادبیات در تحصیلدار دولت تئوری تکامل روند به مختصری نگاه میشود. مرور اختصار به مالیاتی درآمدهای تعیینکننده عوامل تحصیلدار دولتهای ماهیت به مربوط ایدههای از مجموعهای تحصیلدار دولت تئوری درآمد از قابلتوجهی بخش دولتهایشان که است کشورهایی در توسعه الگوهای همچنین و دنبال به غالبا تئوریها این اخیر ادبیات در میآورند. بهدست اقتصادی رانت از را خود اقتصادی زمینههای در منابع نفرین از دولتهایی چنین چرا که بودهاند سئوال این به پاسخ هک( سهلالوصولی ثروت چنین با دولتها این چرا دیگر بهعبارت میبرند. رنج سیاسی و 1. Bornhorst et al (2009). 2. Rentier States.

بازرگانی پژوهشنامه 114 رد غالبا شود( سرمایهگذاری اقتصادی زمینههای جمله از مختلف زمینههای در میتواند میکند. یاد 2 فراوانیتناقض عنوان با پدیده این از 1 کارل شدهاند. گرفتار اقتصادی رکود ذاتی تفاوت و اقتصادی رانتهای طبیعت موضوعی ادبیات این در مطرح مباحث دیگر از است. مالیاتها یعنی دولتها درآمد سنتی منبع با آنها در شاهنشاهی نظام به توجه با )1970( مهدوی حسین بهوسیله تحصیلدار دولت مفهوم عرب دنیای درباره خاورمیانه مسائل کارشناسان توسط ایده این است. شده معرفی ایران کلی و عمومی حالت در تئوری این شد. مواجه استقبال با و شده داده تشخیص مناسب درآمدی جریان یک که میکند تعریف دولتهایی بهعنوان را تحصیلدار دولتهای خود. 3 میکنند دریافت دائمی بهصورت را خارجی اقتصادی رانت از قابلتوجه نمیشود. اطالق خاورمیانه و فارس خلیج حوزه کشورهای به منحصرا تحصیلدار دولت ار نفتخیز کشورهای دولتهای و نفت صادرکننده عرب دولتهای تئوریپردازان اما تحصیلدار دولت ایده کردهاند. قلمداد تحصیلدار دولتهای تجربی و بیرونی ن مود بهعنوان و 50 دهههای وقایع به توجه با را خود ایده مهدوی یافت. بیشتری اهمیت 70 دهه از پس اپک توان افزایش بود. نکرده پیشبینی را 70 دهه عظیم تحوالت و کرده ارائه میالدی 60 فشار که بودند تحوالتی جمله از ایران در شاهنشاهی نظام سقوط و 1973 نفتی تحریم از ناشی رانت افزایش همچنین و نفت قیمت افزایش جهت در بازار نیروهای بر مضاعفی تجربه 80 دهه در را رنسانس شبیه چیزی مهدوی ایدههای است معتقد ییتز کردند. وارد آن است. کرده در تحصیلدار دولت وی نظر از داد. بسط را مهدوی تعریف 1987 سال در 4 ببالوی کارگر اندکی تعداد توسط تنها آن در اقتصادی رانتهای که مییابد مصداق جامعهای این اصلی متصدی دولت و میشود مصرف و توزیع جامعه اکثریت توسط اما شده تولید است. رانتها بازارهای در رانت تولید منابع میشوند. حاصل طبیعی منابع استخراج از بیشتر رانتها 1. Karl (1997). 2. Paradox of Plenty 3.Yates (1996); 12. 4. Beblawi.

115 یسررب و یریگهزادنا ریثأت یاهدمآرد یتفن رب یاهدمآرد یتایلام رد ناریا مشخصههای از دارد. استخراج هزینه به نسبت باالیی سود و داشته زیادی ارزش بینالملل دولت انحصار در استخراجشان و بوده متمرکز نسبی بهطور که است این طبیعی منابع بارز قابل بهسادگی و بوده زیادی زیرساختهای وجود مستلزم طبیعی منابع استخراج است. دولتی رانتی منبع یک از جامعی نسبتا تعریف مطالب این به توجه با نیست. اختفاء یا قاچاق متمرکز جغرافیایی لحاظ به که منابع از ثابتی مقدار که کرد ارائه صورت این به میتوان را باالیی قیمت با و داشته نیاز اندک کاری نیروی و عظیم زیربنایی به استخراج برای و بوده است طبیعی منابع گونه این از مثال برجستهترین نفت میشود. مبادله بینالملل بازارهای در رانتی منابع برخالف میشود. محسوب تحصیلدار کشورهای درآمد تحصیل اصلی منبع که آنها داراییهای و مالیاتدهندگان است. پرهزینه بسیار دولتها برای مالیات جمعآوری بر باید خود درآمد افزایش برای دولتها میشوند. منتشر جغرافیایی لحاظ به و متحرکند مالیاتی درآمدهای مدیریت و تملک برای بنابراین ببندند مالیات جمعیت از عظیمی بخش دارند. نیاز وصول و اجرا برای بیشتری زیربناهای به منابع جمعآوری زیرا متفاوتند مالیاتها از اساسی بهطور رانتها است معتقد 1 دانینگ بیهزینه بالقوه( عمومی درآمدهای منابع دیگر به نسبت )حداقل نسبتا دولتها برای رانتی بیشتری کل هزینه است ممکن شهروندان از حاصل درآمدهای دیگر و مالیاتها است. سمت به تولید تشویق به میتوان مثال برای باشند. داشته خود آشکار هزینههای به نسبت کرد. اشاره سرمایه فرار یا و مالیاتبندی غیرقابل فعالیتهای منابع درآمدهای افزایش به نیاز از را دولت نفت صادرات و تولید 2 لوچیانی نظر از یابد. استقالل داخلی اقتصاد از میدهد امکان دولت به و رهانده داخلی به تحصیلدار دولتهای کمتر اتکای معتقدند 3 وونگ مانند محققان از دیگر برخی است. طبیعی منابع صاحب کشورهای اغلب در اقتصادی رکود وجود بهدلیل داخلی اقتصاد زا آنها نقش بلکه مستقلترند دولتها نهتنها تحصیلدار دولتهای دارای کشورهای در 40 از بیش که دولتهایی میکند. تغییر منابع تخصیص نقش به درآمدها بازتوزیع و تولید بخش دولت هزینههای و میکنند تأمین کشور از خارج منابع از را خود درآمدهای درصد 1. Dunning (2008). 2. Luciani (1987). 3. Wong (2009).

116 پژوهشنامه بازرگانی بزرگی از GDP را تشکیل میدهد»دولتهای تخصیص«1 نامیده میشوند. دولتهای تخصیص قادرند کاالهای عمومی را بدون کسب درآمد از مردمشان فراهم کنند. از آنجا که ارتباط میان درآمدهای مالیاتی و احساسکنندگی ملتها در دولتهای تحصیلدار کمرنگ میشود این دولتها حتی به کاهش کیفیت دموکراسی متهم میشوند. در حیطه پژوهشهای تجربی این مقاله بر مطالعاتی متمرکز است که تعیینکنندههای درآمدهای مالیاتی و تشکیل مدلهای رگرسیونی برای این درآمدها را بررسی کردهاند. تانزی 2 در پژوهشی به بررسی عوامل توضیحدهنده نوسانات زیاد درآمدهای مالیاتی در کشورهای درحالتوسعه پرداخته است. وی عوامل تعیینکننده سنتی درآمدهای مالیاتی را در سه گروه الف( عوامل آماری ب( عوامل اجتماعی و نهادی و ج( عوامل اثرگذار بر سیاستهای مالیاتی دستهبندی کرده است. براساس نتایج این تحقیق سیاستهای کالن اقتصادی در توضیح نوسانات درآمدهای مالیاتی در کشورهای درحالتوسعه عامل اصلی بهشمار میروند. قورا 3 با استفاده از دادههای 39 کشور افریقایی عوامل تعیینکننده درآمدهای مالیاتی را بررسی کرده است. نتایج تحقیق نشان میدهد افزایش درجه آزادی تجاری و درآمد سبب افزایش درآمدهای مالیاتی شده ولی افزایش تورم و سهم بخش کشاورزی اسباب کاهش درآمدهای مالیاتی را فراهم میآورد. در این تحقیق شواهدی از تأثیر منفی فساد و تأثیر مثبت سرمایه انسانی بر درآمدهای مالیاتی ارائه شده است. تانزی و داوودی 4 با تمرکز بر شاخص فساد به تخمین توابع درآمدهای مالیاتی و درآمدهای غیرمالیاتی با استفاده از دادههای 90 کشور اقدام کردهاند. متغیرهای اصلی در این پژوهش عبارتند از درآمد سرانه سهم بخش کشاورزی و تجارت در GDP و شاخص فساد. براساس نتایج این تحقیق فساد تأثیر منفی و معناداری بر درآمدهای مالیاتی دولت دارد اما بر درآمدهای غیرمالیاتی بیتأثیر است. خداویردی )1380( به برآورد تابع درآمدهای مالیاتی ایران پرداخته است. نتایج حاکی از تأثیر مثبت متغیرهای تولید ناخالص داخلی )خالص از نفت( نرخ ارز و ارزش افزوده 1. Allocation States. 2. Tanzi (1988). 3. Ghura (1998). 4. Tanzi and Davoodi (2000).

ناریا رد یتایلام یاهدمآرد رب یتفن یاهدمآرد ریثأت یریگهزادنا و یسررب 117 بخش نفت است درحالیکه تورم اثر معناداری بر درآمدهای مالیاتی ندارد. تیجرینا و پاگان 1 روابط متقابل درآمدهای مالیاتی و درآمدهای نفتی و مخارج دولت در مکزیک را بررسی کردهاند. براساس نتایج تحقیق کاهش ناگهانی درآمدهای نفتی در اقتصادهای وابسته به نفت میتواند سبب عدم تعادل و فشار مالی شود. استفاده از تابع واکنش تحریک وجود یک رابطه جانشینی میان درآمدهای نفتی و درآمدهای مالیاتی در مکزیک را نشان میدهد. پورمقیم و دیگران )1384( با الهام از پژوهش تانزی )1988( به بررسی عوامل مؤثر بر سطح وصول مالیات در ایران پرداختهاند. در مدل تجربی این پژوهش که بسیار به مدل خداویردی شباهت دارد تولید ناخالص داخلی ارزش افزوده بخش نفت نرخ ارز و نرخ تورم بهعنوان عوامل تعیینکننده درآمدهای مالیاتی در ایران در نظر گرفته شده است. نتایج ناشی از برآورد نشان میدهد تمام متغیرها بهجز نرخ ارز در بلندمدت بر درآمدهای مالیاتی تأثیر مثبت دارد. گوپتا 2 در پژوهشی برای صندوق بینالمللی پول به بررسی تعیینکنندههای درآمدهای مالیاتی پرداخته است. نمونه مورد بررسی این پژوهش شامل 105 کشور در یک بازه زمانی 25 ساله است. نتایج حاکی از تأثیر معنادار GDP سرانه سهم بخش کشاورزی آزادی تجاری کمکهای خارجی و ثبات سیاسی و فساد بر درآمدهای مالیاتی است. بررسی عملکرد مالیاتی کشورهای مختلف نسبت به سطوح بالقوه نشان داد که ایران از تمام ظرفیت مالیاتی خود استفاده نمیکند. مهدوی 3 در پژوهشی با تفکیک درآمدهای مالیاتی به اجزای مختلف اقدام به برآورد توابع درآمدهای مالیاتی کرده و نشان داد برخی از متغیرها بر سطح و بر اجزای درآمدهای مالیاتی تأثیر یکسان دارند درحالیکه برخی متغیرها اثری متفاوت از آنچه بر سطح کل درآمدهای مالیاتی دارند بر اجزای درآمدهای مالیاتی به جای میگذارند. رییز لویا و بالنکو 4 برای اندازهگیری اهمیت درآمدهای نفتی در کل درآمدهای دولت مکزیک تأثیر درآمدهای نفتی بر دیگر درآمدها را برآورد کردهاند. براساس نتایج این 1. Tijerina and Pagan (2003). 2. Gupta (2007). 3. Mahdavi (2008). 4. Reyes-Loya and Blanco (2008)

بازرگانی پژوهشنامه 118 وجود جانشینی رابطه یک مکزیک دولت درآمدهای سایر و نفتی درآمدهای میان تحقیق میشود. مالیاتی درآمدهای کاهش موجب نفتی درآمدهای افزایش بهطوریکه دارد جمله )از کشور 15 برای پانل دادههای از استفاده با )1387( اسالملوئیان و قطمیری منفی تأثیر مالیاتی نسبت بر کشاورزی بخش سهم و تورم که رسیدند نتیجه این به ایران( تأثیر مالیاتی نسبت بر خارجی تجارت و خدمات صنعت بخشهای افزوده ارزش سهم و میان در مالیاتی ظرفیتهای از بهرهبرداری لحاظ به ایران تحقیق این براساس دارد. مثبت است. داده اختصاص خود به را پانزدهم رتبه بررسی مورد کشور 15 رابطه وجود بر تجربی شاهد هیچ تاکنون اینکه بیان با 1 دیگران و بورنهورست ارتباط این بررسی به ندارد وجود مالیاتی درآمدهای و منابع از ناشی درآمدهای درآمدهای میان جانشینی رابطه وجود کشور 30 دادههای از استفاده با آنها پرداختهاند. دادهاند. نشان را تحصیلدار دولتهای درآمدهای دیگر و هیدروکربنها از ناشی بهدست زیادی درآمد طبیعی منابع استخراج از که کشورهایی تحقیق این نتایج براساس زا ناشی درآمد میکاهند. مالیات اخذ برای خود تالش از مالحظهای قابل بهطور میآورند است. GDP به مالیاتی درآمد نسبت تعیینکننده عوامل از یکی طبیعی منابع و داشته مشابهی چارچوب تحقیقها بیشتر میدهد نشان یادشده سوابق مرور دادهها حجم تفاوت یا و بررسی مورد محیطهای تفاوت از اغلب و جزئی تفاوتهایشان ارائه سوم بخش در حاضر پژوهش در استفاده مورد مدل نگرش این با است. شده ناشی قسمت این در ارائهشده مقاالت از هیچیک که است ضروری مطلب این ذکر است. شده ترکیب مدل ارائه از قبل نپرداختهاند. موضوع بررسی به حاضر مقاله بر حاکم نگرش با است. شده بررسی دوم بخش در 1387 تا 1344 زمانی فاصله در ایران دولت درآمدهای دولت درآمدهای ترکیب آماری بررسی 2. بهصورت )1344-87( بررسی مورد دوره در دولت درآمدهای آمار بررسی نتایج است. شده ارائه )1( نمودار و )1( جدول در خالصه 1. Bornhorst et al. (2009).

ناریا رد یتایلام یاهدمآرد رب یتفن یاهدمآرد ریثأت یریگهزادنا و یسررب 119 جدول 1 شاخصهای آماری سهم اجزای عمده درآمدهای دولت از کل درآمدهای دولت )1344-1387( متغیر میانگین میانه بیشترین مقدار کمترین مقدار انحراف معیار ضریب پراکندگی 0/25 0/14 0/25 0/86 0/57 سهم درآمدهای نفتی 0/55 0/29 0/09 0/11 0/60 0/30 سهم درآمدهای مالیاتی 0/31 0/10 0/09 0/61 0/97 0/90 0/86 مجموع سهمهای درآمدهای نفتی و مالیاتی منبع: نتایج تحقیق. براساس آمار و اطالعات یادشده درآمدهای نفتی سهم بسیار زیادی از درآمدهای دولت را بهخود اختصاص داده است. با توجه به شاخصهای پراکندگی ارائهشده در جدول )انحراف معیار و ضریب پراکندگی( ثبات نسبی سهم درآمد نفتی و سهم درآمد مالیاتی از کل درآمدهای دولت قابل تأمل است. مجموع سهمها نیز حاکی از رویه و رفتار نسبتا ثابت و قابلپیشبینی سایر درآمدهای دولت است که نکته حائز اهمیتی است. نظر به اهمیت هریک از درآمدها و ثبات نسبی سهم آنها بیثباتی هریک از درآمدها )در سطح( از نقطه نظر سیاستگذاری اهمیت فراوانی دارد. منبع: نتایج تحقیق. نمودار 1 سهم اجزای عمده درآمدهای دولت از کل درآمدهای دولت )1344-1387(

120 پژوهشنامه بازرگانی 1 2. بررسی بیثباتی درآمدهای نفتی درآمدهای مالیاتی و مخارج دولت برای بررسی ثبات و پایداری اجزای عمده تشکیلدهنده درآمدهای دولت میتوان از نرخ رشد ساالنه متغیرهای درآمد نفتی و درآمدهای مالیاتی بهعنوان شاخص پایداری استفاده کرد زیرا تغییرات منظم و برخوردار از روند مشخص هر متغیر نشانگر پایداری نرخ رشد آن متغیر بوده و پراکندگی و بینظمی نرخ رشد حاکی از بیثباتی رفتار یک متغیر است. نمودار )2( و جدول )2( نرخ رشد متغیرهای درآمد نفتی و درآمدهای مالیاتی دولت در بازه زمانی 1344 تا 1387 را نمایش میدهند. جدول 2 شاخصهای آماری نرخ رشد اجزای عمده درآمدهای دولت متغیر میانگین میانه بیشترین مقدار کمترین مقدار انحراف معیار ضریب پراکندگی 1/93 %60 %-64 %287 %18 نرخ رشد درآمدهای نفتی %31 0/84 %21 %-21 %71 %24 %25 نرخ رشد درآمدهای مالیاتی 1/12 %28 %-11 %162 %19 نرخ رشد هزینههای دولت %25 منبع: نتایج تحقیق. منبع: نتایج تحقیق. نمودار 2 نرخ رشد اجزای عمده درآمدهای دولت )1344-1387( نتایج ارائهشده در جدول و نمودار )2( به وضوح نشان میدهد که درآمدهای نفتی نسبت به درآمدهای مالیاتی بیثباتتر و ناپایدارتر است. با توجه به سهم عمده درآمد نفتی در کل

ناریا رد یتایلام یاهدمآرد رب یتفن یاهدمآرد ریثأت یریگهزادنا و یسررب 121 درآمدهای دولت و بیثباتی ذاتی این بخش از درآمدهای عمومی نرخ رشد هزینههای دولت بهعنوان یک متغیرسیاستی عمده بهشدت به وضعیت درآمدهای نفتی دولت وابسته است. ضریب همبستگی باال )حدود 0/84( میان رشد درآمدهای نفتی و رشد هزینههای دولت نکته قابل تأمل این بررسی آماری است )نمودار 3(. ضریب همبستگی این دو متغیردر چهار سال پایانی دوره مورد بررسی 85 درصد است درحالیکه مقدار ضریب همبستگی نرخ رشد درآمدهای مالیاتی و رشد هزینههای دولت تنها 18 درصد است. بنابراین اتکای زیاد دولت به درآمدهای نفتی و بیثباتی ذاتی درآمدهای نفتی سبب انتقال مستقیم نوسانات درآمدهای نفتی به ابزارهای عمده سیاستی دولت میشود. با وجود اینکه کاهش اتکای دولت به درآمدهای نفتی در بیشتر برنامههای بلندمدت اجراشده در کشور مورد تأکید قرار گرفته اما براساس شواهد نقش و تأثیر درآمدهای نفتی در کل درآمدهای دولت تغییر نظاممندی را تجربه نکرده است. از طرف دیگر همین اتکای زیاد و نوسانات غیرقابل پیشبینی این منبع درآمدی یکی از عوامل عمده فاصله گرفتن از سایر اهداف برنامههای بلندمدت است. بهعبارت دیگر عدم کامیابی در کاهش اتکا به درآمدهای نفتی وصول به سایر اهداف اقتصادی را با چالش روبهرو کرده است. با توجه به بافت درآمد مالیاتی کشور )که در ادامه دقیقتر بررسی خواهد شد( بخشی از درآمدهای مالیاتی نیز به درآمدهای نفتی وابسته است. پژوهش حاضر ضمن بررسی عوامل مؤثر بر وصولیهای مالیاتی فرضیه فوق را در مورد ایران میآزماید. منبع: نتایج تحقیق. نمودار 3 نرخ رشد درآمدهای نفتی و مخارج دولت در بازه زمانی )1344-1387(

بازرگانی پژوهشنامه 122 ایران در مالیاتی درآمدهای بافت بررسی 2 2. اصلی پایههای بررسی نفتی درآمدهای با مالیاتی وصولیهای ارتباط شدن روشن برای دو به ایران در مالیاتی درآمدهای اصلی اجزای میرسد. نظر به ضروری ایران در مالیات لماش مستقیم مالیاتهای میشود. دستهبندی غیرمستقیم مالیاتهای و مستقیم مالیاتهای گروه مالیاتهای و است )شرکتها( حقوقی اشخاص بر مالیات و ثروت بر مالیات درآمد بر مالیات سهم میانگین واردات. بر مالیات و فروش و مصرف بر مالیات از است عبارت غیرمستقیم است. شده آورده )3( جدول در بررسی مورد زمانی دوره برای مالیاتی مؤلفههای این از هریک 1350-1387 دوره در دولت مالیاتی درآمدهای اجزای 3 جدول مالیات نوع اشخاص بر مالیات حقوقی بر مالیات واردات بر مالیات درآمد بر مالیات و مصرف فروش بر مالیات ثروت %4 %14 %15 %30 %34 از سهم میانگین مالیاتی درآمد کل تحقیق. نتایج منبع: اهداف با فوق ترکیب هماهنگی و مالیاتی پایههای از ترکیب این کارآیی بررسی هدف. 1 نیست حاضر پژوهش موضوع مسأله این اما است مهمی بسیار مسأله دولت اقتصادی توجیه برای است. ایران در مالیاتی درآمدهای عمده اجزای شناسایی فوق جدول ارائه از مختلفی ارتباطی مسیرهای میتوان نفتی درآمدهای و مالیاتی ترکیب این بین منطقی ارتباط خالصه زیر شرح به ارتباطی مسیرهای برخی )3( جدول اطالعات به توجه با کرد. ارائه میشود: کشور در ارز تأمین منبع عمدهترین نفتی درآمدهای ایران تجاری تراز براساس الف( بینالملل تجارت بر ارز نرخ تأثیر و ارز بازار بر نفتی درآمدهای مستقیم تأثیر است. بر مالیات عمده سهم به توجه با است. اغماض قابل غیر واردات و صادرات حجم و مالیاتی درآمدهای از بخش این گفت میتوان مالیاتی درآمدهای کل در واردات )1373(. جهرمی موسوی ر.ک.: بیشتر اطالعات کسب برای 1.

123 یسررب و یریگهزادنا ریثأت یاهدمآرد یتفن رب یاهدمآرد یتایلام رد ناریا میکند. ایجاد نفتی درآمدهای و مالیاتی درآمدهای میان ارتباطی مسیر یک در عمومی بخش مشارکت گستردگی بهویژه ایران اقتصاد ماهیت به توجه با ب( حقوق افزایش توان دولت به نفتی درآمدهای افزایش اقتصادی فعالیتهای درآمدهای از مهمی بخش که آنجا از و کرده اعطا را سوبسید و مستمری و دستمزد مالیاتی عایدی است فروش و مصرف بر مالیات و درآمد بر مالیات از ناشی مالیاتی مییابد. افزایش نفت درآمد افزایش با دولت و فروش مسئول دولتی شرکتهای از مستقیما دولت مالیاتی درآمدهای از بخشی ج( میشود. دریافت نفتی فرآوردههای پخش اعطا را اقتصادی زیربناهای و زیرساختها ایجاد توان دولت به نفتی درآمدهای د( رد سود افزایش و تولید هزینههای کاهش اسباب زیرساختها بهبود میکند. بر مالیات طریق از سود افزایش همچنین میآورد. فراهم را تولیدی بخشهای میکند. مساعد مالیاتی درآمدهای افزایش برای را زمینه حقوقی اشخاص دیگران و پورمقیم )1380( خداویردی چون تحقیقاتی نتایج نیز و فوق موارد به توجه با بهعنوان نفتی درآمدهای حاضر پژوهش در )2009( دیگران و بورنهورست و )1384( میشود. مالیاتی درآمدهای تابع وارد ایران در مالیاتی درآمدهای تعیینکنندههای از یکی نکته سه به مالیات وصولیهای تابع تصریح بهمنظور توضیحی متغیرهای دیگر گزینش برای نتایج به اهتمام دوم نکته است. اقتصادی تئوریهای به توجه نخست نکته است. شده توجه از است عبارت آخر نکته و است ایران اقتصاد ساختار خاص مالحظات و تجربی مطالعات نکات این به اهتمام با مدل. نهایی تصریح در موجود اطالعات و آمار محدودیت به توجه میشود. آورده پژوهش این در استفاده مورد مدل ادامه در تجربی مدل و تئوری چارچوب 3. ساختار و مالیاتی درآمدهای تحلیل برای پژوهش این در بهکاررفته تئوری چارچوب )1998( قورا 2 لیتهولد 1 هلر بهوسیله که است مدلهایی از تعدیلشده نسخه یک آن 1. Heller (1975). 2. Leuthold (1991).

124 پژوهشنامه بازرگانی و مهدوی )2008( استفاده شده است. در تمام این پژوهشها یک معادله برای نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص ملی ( TAX ) از فرآیند حداکثرسازی مطلوبیت بخش GDP عمومی بهدست آمده است. اما با توجه به فرضیه پژوهش حاضر و ماهیت اقتصاد ایران تعدیالتی در این فرآیند بهینهیابی انجام شده است. تابع هدف در این فرآیند تابع مطلوبیت تصمیمگیرندگان بخش عمومی است که به شکل زیر قابل ارائه است : 1 U=U (Y-T, G, OILR, OTHR) ) 1 که در آن Y نشانگر T GDP کل درآمدهای مالیاتی G کل مخارج دولت OILR درآمدهای نفتی دولت OTHR سایر درآمدهای دولت بوده و عبارت Y-T بهعنوان درآمد قابل تصرف بخش خصوصی است. فرض میشود تمام مشتقهای جزیی تابع فوق مثبت باشند. تابع مطلوبیت فوق با توجه به محدودیت بودجه بخش عمومی که به صورت زیر است حداکثر میشود. T+OILR+OTHR=G ) 2 در اینجا با الگوبرداری از مدل کاربردی لیتهولد )1991( فرض میشود درآمدهای مالیاتی واقعی تابعی از مقدار درآمدهای مالیاتی مطلوب )*T( و نیز تابع برداری از برخی پایههای خاص مالیاتی موجود )B( و محیط اقتصادی )E( به صورت زیر باشد : 2 T=f[(T*), B, E] ) 3 با فرض اینکه تابع مطلوبیت ارائهشده در معادله )1( همان تابع درجه دو ارائهشده توسط هلر )1975( باشد 3 معادله )3( یک رابطه خطی است. بهینهیابی مقید فوق درآمدهای مالیاتی مطلوب را به صورت زیر ارائه میدهد: 1. با توجه به سهم اندک استقراض و کمکهای خارجی در کل درآمدهای دولت ایران این تابع به این صورت تصریح شده است. 2. این فرض در مطالعات لیتهولد )1991( قورا )1998( و مهدوی )2008( درباره نسبت درآمدهای مالیاتی به GDP صورت گرفته است. 3. برای مشاهده جزئیات ر.ک.: هلر ) 1975 ( قورا )1998(.

125 یسررب و یریگهزادنا ریثأت یاهدمآرد یتفن رب یاهدمآرد یتایلام رد ناریا T*=g (Y, OILR, OTHR) ) 4 میآید: بهدست مالیاتی درآمدهای برای )5( رابطه )4( و )3( معادله دو ترکیب با T=f (Y, OILR, OTHER, B, E) ) 5 موجود متغیرهای اینکه به توجه با است. حاضر پژوهش تجربی مدل اساس فوق تابع نیا متغیرهای گزینش در محققان نمیآیند بهدست بهینهیابی فرآیند از B و E بردارهای در موجود متغیرهای تصریح برای حاضر پژوهش در دارند. عمل آزادی اندازهای تا بردارها نسبی حجم تحقیقات از بسیاری در شدهایم. متوسل تجربی ادبیات به B و E بردارهای در است این بر اعتقاد زیرا است شده بردار جایگزین اقتصادی مختلف بخشهای در فعالیتها مثال برای دارند. متفاوتی مالیاتدهی و مالیاتبندی قابلیت اقتصادی مختلف بخشهای که اسالملوئیان و قطمیری )1991( لیتهولد )2008( مهدوی )1998( قورا مطالعات به میتوان معموال درحالتوسعه کشورهای در کرد. اشاره )2009( دیگران و بورنهرست )1387( بازارهای در معامالت انجام نیز و بودن سنتی ساماندهی عدم بهدلیل کشاورزی بخش و صنعت بخشهای که است حالی در این دارد. مالیاتبندی قابلیت بهسختی غیررسمی نظارت اطالعات جمعآوری به مربوط امور در کمتر هزینههای بهدلیل خارجی تجارت پژوهش این در میشود. شناخته باال مالیاتبندی قابلیت با بخشهایی بهعنوان ارزیابی و بهعنوان GDP به خارجی تجارت و صنعت کشاورزی بخشهای افزوده ارزش نسبت از میشود. استفاده B بردار در موجود متغیرهای همراه جمعآوری و پرداخت تأخیرهای با مالیاتی نظام که زمانی تورم باالی نرخهای تأثیر این برای )1998( قورا میدهد. قرار تحتتأثیر منفی بهطور را مالیاتی درآمدهای باشد اگر تورمی محیط یک در 1 اولیورا تانزی اثر پایه بر الف( برمیشمارد: ارتباطی کانال سه باشد )وقفه( تأخیر دارای مالیات مشمول مبادالت انجام زمان به نسبت مالیاتی پرداختهای بر غیرمستقیم مالیاتهای است ممکن ب( بود خواهد کمتر دولت مالیاتی واقعی عایدی تعدیل تورم نرخ با الزاما نرخها این که شود وضع معینی نرخهای با محصوالت برخی 1. Tanzi-Olivera Effect.

بازرگانی پژوهشنامه 126 پایههای باال تورم ج( میشود محسوب درآمدی زیان دولت برای امر این و نمیشوند خود ثروت واقعی ارزش حفظ برای اقتصادی کارگزاران زیرا میدهد کاهش را مالیاتی میکنند. تعدیل مالیات از معاف یا فرار قابلیت با داراییهایی بهسمت را داراییهایشان سبد و )1378( تقیپور چون پژوهشهایی نتایج نیز و ایران اقتصاد تورمی محیط به توجه با در مالیاتی نظام در جمعآوری و پرداخت وقفههای وجود که )1382( موسوی و شاکری و( مالیاتی درآمدهای تعیینکننده عامل دیگر بهعنوان تورم نرخ میکنند تأیید را ایران است. شده مدل وارد ) بردار در موجود متغیر است: زیر بهصورت حاضر پژوهش در بهکاررفته تابع فوق موارد به توجه با T=f (Y, OILR, OTHR, Y A Y, Y I Y, X+M Y, INF) ) 6 صنعت بخش افزوده ارزش Y I کشاورزی بخش افزوده ارزش نشانگر Y A آن در که است. تورم نرخ INF و واردات و صادرات مجموع X+M تحقیق روششناسی 4. رگرسیون از اجتناب برای است زمانی سری بهصورت استفادهشده دادههای که آنجا از خطا تصحیح مدل از بلندمدت رابطه وجود آزمون برای و همجمعی روش از باید 1 جعلی نیز و متغیرها مانایی درجه تفاوت و زمانی سریهای مانایی ماهیت به توجه با کرد. استفاده برآورد برای 2 )ARDL( گسترده وقفههای با اتورگرسیو راهکار از مشاهدات اندک تعداد میشود. استفاده )6( رابطه گستردهای استفاده متغیرها بین بلندمدت رابطه تعیین برای یوهانسن همجمعی روش دیگران و پسران 5 اسمیت و پسران 4 پسران و پسران 3 شین و پسران مطالعات در دارد. است. شده ارائه )ARDL( توزیعی وقفههای با اتورگرسیو عنوان با جایگزینی روش )2000( 1. Spurious Regression. 2. Auto Regressive Distributed Lag. 3. Pesaran and Shin (1996). 4. Pesaran and Pesaran (1997). 5. Pesaran and Smith (1998).

127 یسررب و یریگهزادنا ریثأت یاهدمآرد یتفن رب یاهدمآرد یتایلام رد ناریا راهکار ARDL مدل اینکه نخست دارد. مزیت چندین یوهانسن روش به نسبت روش این روش این مزیت دومین. 1 است کوچک نمونههای در همجمعی رابطه تعیین برای کاراتری مانا متغیرهای تمام که آناند مستلزم که همجمعی روشهای سایر برخالف که است این متغیرهای ARDL روش در باشند. I (0) یا I (1) میتوانند متغیرها باشند همسان درجه از مبتنی مدلهای در درحالیکه باشند داشته متفاوتی بهینه وقفههای تعداد میتوانند مختلف ندارد. وجود امکان این یوهانسن روش بر میشود: ارائه زیر معادالت با کلی حالت در ARDL مدل ARDL (p, q 1, q 2,, q k ) ) 7 که: φ(l,p) y t = (i=1)k β i (L, q i ) x it +δ ω t + u t ) 8 φ(l,p)=1-φl-φ 2 L 2 -... - φ p L p i=1, 2,, k ) 9 β i (L, q i )=1-β i1 L - β i2 L 2... β iqi L qi ) 10 یک ω و متغیرتوضیحی امین i x it وابسته متغیر y t وقفه عملگر نشانگر L آن در كه دیگر و زمانی روند مجازی متغیرهای مبدأ از عرض شامل قطعی متغیرهای از 1 S بردار و آکائیک معیارهای طبق روش این در بهینه وقفه است. ثابت وقفههای با برونزا متغیرهای برگزيده ARDL از میتوان را روش این در بلندمدت ضرایب میشوند. تعیین بیزین شوارتز (: 2 چودري و ويلسون و 1997 پسران و )پسران کرد استخراج زیر بهصورت پویا( )رابطهی ) 11 ميشود: داده نشان زیر صورت به همجمعی بلندمدت رابطهي و 1. Ghatak and Siddiki. 2. Wilson and Chaudhri (2004); 26.

بازرگانی پژوهشنامه 128 t=1, 2,., n ) 12 میشود. محاسبه زیر بهصورت. نیز مبدأ از عرض یا ثابت جزء معادله این در ) 13 میشود. انجام مرحله دو در ARDL روش حاضر( تحقیق )شبیه تجربی کارهای در تسا بلندمدت رابطه برآورد دوم مرحله و بلندمدت رابطه وجود از اطمینان نخست مرحله شد. خواهد داده توضیح پنجم بخش در مراحل این که نتیجهگیری و مدل برآورد 5. را مالیاتی درآمدهای رگرسیونی تابع چهارم بخش در شده ارائه مباحث به توجه با نوشت: زیر صورت به میتوان T=α 0 +β 1 Y+β 2 OIL+β 3 OTH+β 4 Y A Y + β 5 Y I Y + β X+M 6 Y + β INF+u ) 14 7 t زا فوق مدل در GDP بهجای میتوان بخشها سایر از نفت بخش تفکیک اهمیت به نظر جایگزینی با رو این از. 1 کرد استفاده صنعت و خدمات کشاورزی بخش سه افزوده ارزش جمع برآورد زیر شرح به دیگری تصریح NOGDP نام تحت مذکور بخش سه ارزش مجموع T=δ 0 +γ 1 NOGDP+γ 2 OIL+γ 3 OTH+γ 4 : 2 میشود Y A Y I Y +γ 5 Y +γ X+M 6 Y +γ INF+ε )15 7 t میشوند: تعریف زیر شرح به آن متغیرهای که ریال میلیارد به دولت مالیاتی درآمدهای T: ریال( )میلیارد 1376 سال ثابت قیمت به داخلی ناخالص تولید Y: ثابت قیمت به کشاورزی و خدمات صنعت بخشهای افزوده ارزش مجموع :NOGDP ریال( )میلیارد 1376 سال )1384(. دیگران و پورمقیم ) 1380 ( خداویردی 1. مینامیم. اولمدل را نخست تصریح و دوممدل را تصریح این مقاله ادامه در 2.

ناریا رد یتایلام یاهدمآرد رب یتفن یاهدمآرد ریثأت یریگهزادنا و یسررب 129 :OIL درآمدهای دولت از فروش نفت و گاز به قیمت ثابت 1376 )میلیارد ریال( :OTH درآمدهای دولت از منابعی غیرنفتی و مالیاتی به قیمت ثابت 1376 )میلیارد ریال( Y: A ارزش افزوده بخش کشاورزی به قیمت ثابت 1376 )میلیارد ریال( Y: I ارزش افزوده بخش صنعت به قیمت ثابت 1376 )میلیارد ریال( : X+M مجموع ارزش صادرات و واردات به قیمت ثابت 1376 )میلیارد ریال(.CPI نرخ تورم بهدستآمده از : INF منابع آماری استفادهشده عبارتند از گزارشها و نشریات بانک مرکزی و شمارههای مختلف سالنامه آماری مرکز آمار ایران. به دلیل گستردگی دامنه خریدهای دولت برای واقعی کردن درآمدهای دولت از شاخص ضمنی تولید ناخالص داخلی استفاده شده است. پیش از برآورد مدلهای یادشده ابتدا باید مانایی سریهای بهکاررفته بررسی شود. برای این منظور از آزمون ریشه واحد دیکی فولر تعمیمیافته استفاده شده و نتایج آن در جدول )4( ارائه شده است. جدول 4 نتایج آزمون دیکی فولر افزوده برای سطح متغیرها سطح معناداری )p value( متغیر تعداد وقفه معیار SBC عرض از مبدأ روند آماره آزمون مقدار بحرانی در سطح %10 0/74-3/18-1/67 * * 0 T 0/70-3/18-1/76 * * 2 Y 0/99-2/60 1/18 - * 1 NOGDP 0/25-2/60-2/07 - * 0 OIL 0/90-3/19-1/15 * * 0 OTH 0/46-2/60-1/62 - * 0 0/15-3/18-2/95 * * 0 0/14-2/60-2/40 - * 0 Y A Y Y I Y X+M Y 0/05-2/60-2/90 - * 0 INF منبع: نتایج تحقیق.

130 پژوهشنامه بازرگانی با توجه به نتایج ارائهشده در جدول )4( تمام متغیرها بهجز تورم در سطح اطمینان 95 درصد نامانا هستند. از اینرو برای بررسی درجه مانایی متغیرها آزمون برای تفاضل مرتبه اول متغیرها تکرار شده است. نتایج این آزمون در جدول )5( آورده شده است. براساس نتایج ارائهشده در جدولهای )4( و )5( تورم متغیری است که در سطح مانا است و سایر متغیرها همگی در سطح نامانا هستند و تفاضل مرتبه اول آنها مانا است یعنی انباشته از درجه یک (1) I هستند. جدول 5 نتایج آزمون دیکی فولر افزوده برای تفاضل مرتبه اول متغیرها احتمال )p value( متغیر تعداد وقفه معیار SBC عرض از مبدأ روند آماره آزمون مقدار بحرانی در سطح %10 0/00-2/60-6/00 - * 0 T 0/00-2/60-4/80 - * 0 Y 0/05-2/60-2/90 - * 0 NOGDP 0/00-2/60-5/32- - * 0 OIL 0/00-2/60-6/30 - * 0 OTH 0/01-2/60-3/38 - * 1 ( Y A Y ) 0/00-2/60-9/86 - * 0 ( Y I Y ) 0/00-2/60-6/98 - * 0 ( X+M Y ) منبع: نتایج تحقیق. با توجه به نتایج آزمون ریشه واحد و ویژگیهای روش ARDL )بخش چهارم( در این پژوهش برای برآورد مدلهای اول و دوم از روش ARDL استفاده میشود. همانطور که قبال ذکر شد در کارهای تجربی این روش در دو مرحله انجام میشود. مرحله نخست اطمینان از وجود رابطه بلندمدت است. برای اطمینان از وجود رابطه بلندمدت رابطه زیر برآورد شده است. T=δ 1 T -1 +δ 2 Y -1 +δ 3 OIL -1 +δ 4 OTH -1 +δ 5 INF -1 +δ 6 ( ( Y σ 1 T -1 +σ 2 Y -1 +σ 3 OIL -1 +σ 4 OTH -1 +σ 5 INF -1 +σ 6 ( I Y ) -1 Y I Y )) -1 + ) 16

131 یسررب و یریگهزادنا ریثأت یاهدمآرد یتفن رب یاهدمآرد یتایلام رد ناریا است. شده آزموده F آزمون توسط زیر فرضیه سپس و H 0 :σ 1 =σ 2 =σ 3 =σ 4 =σ 5 =σ 6 =0 آماره مقدار مربوطه فرضیه آزمون و فوق رابطه برآورد از بهدستآمده نتایج براساس است: زیر شرح به دوم و اول مدلهای آزمون F 1 (6,29)=2/974 F ٢ (6,29)=3/179 در که دیگران و پسران توسط شده برآورد بحرانی مقادیر با باید شده محاسبه آمارههای شود. مقایسه است شده ارائه )6( جدول دیگران و پسران جدول بحرانی مقادیر 6 جدول روند و مبدأ از عرض بدون توضیحی متغیر پنج برای %90 %95 I(0) I(1) I(0) I(1) 1/82 2/94 2/15 3/34 478. ) 1997 ( پسران و پسران منبع: قابلقبول اعتماد سطح یک در میدهد نشان بحرانی مقادیر با آزمون آمارههای مقایسه است ضروری مطلب این ذکر البته دارد. وجود بررسی مورد متغیرهای میان بلندمدتی رابطه مبدأ از عرض و Y A و X+M متغیرهای ضرایب اولیه برآوردهای در آنکه دلیل به که Y Y رابطههای باید دوم مرحله در شدهاند. حذف تجربی مدل از متغیرها این بیمعنیاند بهشدت تعیین برای بیزین) SBC ( شوارتز معیار از استفاده با ارتباط این در شود. برآورد بلندمدت )7( جدول در نتایج و شده برآورد ARDL روش از بلندمدت رابطه بهینه وقفههای تعداد رد متغیرها تمام برای بهدستآمده بلندمدت ضرایب که میدهند نشان نتایج است. شده ارائه انتظارات مطابق متغیرها تمام ضرایب عالمت همچنین 1 دارند معنا قابلقبولی اطمینان سطح بدون داخلی ناخالص متغیرتولید ضریب همچنین و داخلی ناخالص تولید ضریب است. است. معنادار درصد 14 اطمینان سطح در اول مدل در )OTH( دولت درآمدهای سایر متغیر ضریب 1.

132 پژوهشنامه بازرگانی نفت مثبت و بسیار نزدیک به ضریب تولید ناخالص داخلی در مدل اول است. تورم بر سطح واقعی مالیاتهای دریافتی دولت تأثیر منفی داشته و افزایش سهم بخش صنعت و سایر درآمدهای دولت درآمدهای مالیاتی دولت را افزایش میدهد. جدول 7 نتایج حاصل از برآورد مدلهای اول و دوم نام متغیر مدل اول تعداد وقفه بهینه مدل دوم ضریب بلندمدت در مدل اول ضریب بلندمدت در مدل دوم 1 1 1 1 T - 0/0294 )1/976( * - 0 Y 0/147 0/093 1 1 )3/432( ** )1/662( * OIL 0/449 0/384 )1/700( * )1/503( 0 0 OTH -210/943-209/756 0 0 )-2/280( ** )-2/439( ** INF 41615/4 44253/2 0 0 )1/811( * )2/18( ** 0/0299 )1/824( * - 0 - NOGDP Y I Y اعداد داخل پرانتز آماره t هستند. *و** بهترتیب نماد معناداری در سطح 10 و 5 درصد میباشند. منبع: نتایج پژوهش. نتایج حاکی از اینست که افزایش درآمدهای واقعی نفتی دولت دارای تأثیر مثبت بر درآمدهای مالیاتی دولت است. ضریب این متغیردر دو مدل برآورد شده نشان میدهد که به ازای هر واحد افزایش در درآمدهای نفتی درآمدهای مالیاتی حدود 0/09 تا 0/15 واحد افزایش مییابد. این نتیجه فرضیه اصلی پژوهش را تأیید میکند. بعبارت دیگر نتایج تجربی نشان میدهند که در ایران سهم واقعی درآمدهای نفتی در کل درآمدهای دولت بیش از سهم مستقیم آن است و شوکهای احتمالی درآمدهای نفتی درآمدهای مالیاتی دولت را نیز

ناریا رد یتایلام یاهدمآرد رب یتفن یاهدمآرد ریثأت یریگهزادنا و یسررب 133 تحتتأثیر قرار میدهد. بهعبارت دیگر قطع و یا کاهش احتمالی درآمدهای نفتی میتواند درآمدهای دولت را بیشتر از آنچه تصور میشود تحتتأثیر قرار دهد. برای توضیح بهتر نتایج بهدست آمده با توجه به مقدار ضرایب درآمدهای نفتی در دو مدل برآورد شده در ادامه اعداد جدول )1( بازبینی شده و نتایج در جدول )8( ارائه میشود. جدول 8 شاخصهای آماری سهم واقعی اجزای عمده درآمدهای دولت از کل درآمدهای دولت میانگین میانه بیشترین مقدار کمترین مقدار انحراف معیار ضریب پراکندگی 0/25 0/15 0/27 0/94 0/63 0/60 مدل اول 1 سهم واقعی درآمدهای نفتی 0/25 0/16 0/29 0/99 0/67 0/63 مدل دوم سهم واقعی درآمدهای نفتی منبع: نتایج تحقیق. براساس نتایج ارائهشده با اضافه کردن اثر غیرمستقیم درآمدهای نفتی 2 به اثر مستقیم این درآمدها سهم درآمدهای نفتی از کل درآمدهای دولت به میزان 10 تا 15 درصد )نسبت یه مقادیر قبلی خود( افزایش مییابد. نتایج تجربی این پژوهش را میتوان در سه مورد خالصه کرد: 1( درآمدهای نفتی یکی از عوامل تعیینکننده درآمدهای مالیاتی در ایران بهعنوان نمونهای از دولتهای تحصیلدار است 2( سهم واقعی درآمدهای نفتی از کل درآمدهای دولت بیش از سهم مستقیم این درآمدها است 3( شوکهای نفتی وضعیت درآمدی دولت را بیش از آنچه تصور میشود تحتتأثیر قرار میدهند. جمعبندی و مالحظات در این پژوهش ضمن طرح فرضیه تأثیرپذیری درآمدهای مالیاتی از درآمدهای نفتی در ایران با استفاده از دادههای ساالنه برای دوره زمانی 1344-1386 به آزمون این فرضیه 1. منظور از سهم واقعی مجموع سهم مستقیم و غیرمستقیم است. 2. منظور همان تأثیر درآمدهای نفتی بر درآمدهای مالیاتی است.

134 پژوهشنامه بازرگانی پرداخته است. بخش اول به بررسی تئوری دولت تحصیلدار اختصاص دارد که ماهیت خاص دولت در کشورهای دارای منابع طبیعی فراوان را بررسی میکند. با ترکیب مالحظات این تئوری و چارچوب مرسوم در تشکیل رگرسیونهای تجربی درآمدهای مالیاتی اقدام به گزینش عوامل تعیینکننده درآمدهای مالیاتی در ایران شده است. براساس ماهیت سریهای زمانی مدل روش اتورگرسیو با وقفههای گسترده انتخاب شد. نتایج حاصل از برآورد مدلها حاکی از اثبات تأثیر منفی تورم و تأثیر مثبت تولید ناخالص داخلی سایر درآمدهای دولت سهم بخش صنعت از GDP و همچنین درآمدهای نفتی بر درآمدهای مالیاتی است. اثبات تأثیر مثبت و معنادار درآمدهای نفتی بر درآمدهای مالیاتی مبین تأیید فرضیه پژوهش است. نتایج حاصل از این برآورد نشان میدهد سهم واقعی درآمدهای نفتی در کل درآمدهای دولت بیش از سهم مستقیم این درآمدها است. بهعبارت دیگر بخشی از درآمدهای مالیاتی دولت بهسبب وجود درآمدهای نفتی بهوجود میآیند. اثبات وابستگی بیشتر درآمدهای دولت به درآمدهای نفتی بهعالوهی بیثباتی ذاتی این نوع درآمدها )درآمدهای نفتی( تأکید مجددی بر لزوم کاهش اتکا بر درآمدهای نفتی و اصالح ساختار مالیاتی است. یکی از نتایج ضمنی اما مهم این است که سهم واقعی درآمدهای مالیاتی از کل درآمدهای دولت از سهم مستقیم این درآمدها کمتر است. بهعبارت بهتر با حذف اثر درآمدهای نفتی از درآمدهای مالیاتی سهم درآمدهای مالیاتی از کل درآمدهای دولت کاهش مییابد. این درحالی است که پژوهشهای بررسیکننده کارایی مالیاتی در ایران 1 حتی بدون در نظر گرفتن کاهش سهم درآمدهای مالیاتی که در این پژوهش اثبات شده است به ناکارایی مالیاتی در ایران اذعان داشتهاند. این نتیجه نیز بر لزوم اصالح ساختار مالیاتی تأکید دارد. 1. برای مثال ر.ک.: قطمیری و اسالملوئیان ) 1387 ( گوپتا )2007(.

ناریا رد یتایلام یاهدمآرد رب یتفن یاهدمآرد ریثأت یریگهزادنا و یسررب 135 منابع پورمقیم سیدجواد معصومه نعمتپور و میرحسین موسوی ) 1384 (»بررسی عوامل مؤثر بر سطح وصول درآمدهای مالیاتی در سیستم مالیاتی ایران«پژوهشنامه اقتصادی ش 5 صص.161-187 تقیپور انوشیروان ) 1378 (»وقفههای جمعآوری مالیات تورم و درآمدهای مالیاتی حقیقی دولت«مجله برنامه و بودجه ش 42. خداویردی احمد ) 1380 (»تحلیل اثر متغیرهای کالن اقتصادی بر درآمدهای مالیاتی با استفاده از تکنیک همانباشتگی«پژوهشنامه اقتصادی ش 1 صص 149-180. شاکری عباس و میرحسین موسوی ) 1382 (»بررسی کارایی سیستم مالیاتی در ایران با توجه به کشش قیمتی و وقفه مالیاتی«فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ش 17 صص 87-57. قطمیری محمدعلی و کریم اسالملوئیان ) 1387 (»برآورد تالش مالیاتی در ایران و مقایسه آن با کشورهای درحالتوسعه منتخب«تحقيقات اقتصادي ش )83( 43 صص 186-163. Beblawi, H. (1987); The Rentier State in the Arab World, In H. Beblawi and Luciani (Eds.) The Rentier State, London: Croom Helm. Bornhorst, F., & Gupta, S., & Thornton, J. (2009); Natural Resource Endowments and Domestic Revenue Effort, European Journal of Political Economy, no.25, pp. 439-446. Dunning, T. (2008); Crude Democracy: Nautral Resource Wealth And Political Regimes, Cambridge: Cambridge University Press. Ghura, H. (1998); Tax Revenue in Sub-Saharan Africa: Effects of Economic Policies And Corruption, IMF Working Paper, Wp/98/135. Gupta, A. (2007); Determinants of Tax Revenue Efforts in Developing Countries, IMF Working Paper, WP/07/184. Heller, S. (1975); A Model of Public Fiscal Behavior in Developing Countries: Aid, Investment, and Taxation, American Economic Review, no.65, pp. 429-445. Karl, T. (1997); The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States, Berkley: University of California Press. Leuthold, J. H. (1991); Tax Shares in Developing Economies: A Panel Study, Journal of Development Economics, no.35, pp.173 185. Lewis, A. (1955); The Theory of Economic Growth, Allen and Unwin, London.

136 پژوهشنامه بازرگانی Luciani, G. (1987); Allocation vs. Production States: A Theoretical Framework, In H. Beblawi and G. Luciani (Eds.) The Rentier State. London: Croom Helm. Mahdavy, H. (1970); The Patterns and Problems of Economic Development in Rentier States: The Case of Iran, In M. A. Cook (Ed.) Studies in Economic History of the Middle East. London: Oxford University Press. Mahdavi, S. (2008); The Level and Composition of Tax Revenue in Developing Countries: Evidence from Unbalanced Panel Data, International Review of Economics and Finance, no.17, pp. 607-617. Moore, M. (1998); Death without Taxes: Democracy, State Capacity and Aid Dependence in the Fourth World, In: Robinson, M., White, G. (Eds.), The Democratic Development State, Oxford University Press, Oxford. Moore, M. (2007); How Does Taxation Affect the Quality of Governance, IDS Working Paper, p. 280, Brighton, UK. Moore, M. (2008); Between Coercion and Contract: Competing Narratives on Taxation and Governance, In D. bräutigam, O. Fjeldstad, M. Moore (Eds), Taxation and State-Building in Developing Countries: Capacity and Consent (pp. 34-63). New York: Cambridge University Press. Pesaran, M. & Pesaran, B. (1997); Working with Microfit 4.0 Interactive Econometric Analysis, Oxford: Oxford University Press. Pesaran, M., Y. Shin & Smith, R. (2000); Bounds Testing Approach to the Analysis of Level Relationship, Cambridge Working Papers in Economics, no. 9907. Pesaran, M., Y. Shin & Smith, R. (2001); Bounds Testing Approach to the Analysis of Level Relationship, Journal of Applied Econometrics, no.16, pp.289-326. Pesaran, M. H. & Smith, R., (1998); Structural Analysis of Cointegration VARs, Journal of Economic Surveys, vol. 12, pp. 471-505. Reyes-Loya, M. & Blanco, L. (2008); Measuring the Importance of Oil- Related Revenues in Total Fiscal Income for Mexico, Energy Economics, 30, pp. 2552-2568. Ross, M. (2001); Does Oil Hinder Democracy?, World Politics, no.53(3), pp.325-61. Ross, M. (2004); Does Taxation Lead to Representation?, British Journal of Political Science, no.34, pp.229-249. Rostow, W.W. (1960); The Stages of Economic Growth, Cambridge University Press, Cambridge, UK.

ناریا رد یتایلام یاهدمآرد رب یتفن یاهدمآرد ریثأت یریگهزادنا و یسررب 137 Tanzi, V. (1988); The Impact of Macroeconomic Policies on the Level of Taxation in Developing Countries, IMF Working Paper, WP/88/95. Tanzi, V., & Davoodi, H. (2000); Corruption, Growth, and Public Finance, IMF Working Papar, WP/00/182. Tijerina-Guajardo, J.A., & Pagán, J.A. (2003); Government Spending, Taxation, and Oil Revenues in Mexico, Review of Development Economics, no.7 (1), pp.152 164. Wilson, E.J and Chaudhri, D.P. (2004); A Perspective on Food Policies Evolution and Poverty in the Indian Republic (1950-2001), Presented in 33rd Conference of Economics, University of Sydney (27-30 September). Wong, J. (2009); State Revenues and Democratic Development: Oil Rents, Taxation, and the Need for Consent, M.A. Thesis. Vancouver University. Viner, J. (1952); International Trade and Economic Development, Free Press, Glencoe, IL. Yates, D. (1996); The Rentier State in Africa: Oil Rent Dependency and Neocolonialism in the Republic of Gabon, Trenton, NJ: Africa Word Press.

138 پژوهشنامه بازرگانی